اختلاف در اسم مادر امام زمانبرای حضرت نرجس (سلام‌الله‌علیها) نام‌های متعددی ذکر شده است؛ عده‌ای از وهابی‌های معاصر، اختلاف در اسم مادر امام زمان (عجّل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) را دلیل بر ضعف قضیه ولادت آن حضرت دانسته‌اند، درحالی که اگر این اختلافات جزئی بتواند اصل وجود افراد را زیر سؤال ببرد، اهل‌سنت برای اثبات وجود اشخاص زیادی دچار مشکل خواهند شد. ۱ - طرح شبههاحسان الهی ظهیر، وهابی معاصر پاکستانی و همچنین غالب عواجی یکی دیگر از وهابی‌های معاصر، اختلاف در اسم مادر امام زمان (عجّل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) را دلیل بر ضعف قضیه ولادت آن حضرت دانسته‌اند. احسان الهی ظهیر می‌نویسد: اختلف فی اسم الجاریة التی قالوا انّها ولدته، فقال قائلهم: انّ اسمها نرجس، وقیل: اسمها صقیل او صیقل، وقیل: حکیمة، وقیل غیر ذلک. درباره نام کنیزی که می‌گویند او را به دنیا آورده است، اختلاف شده است؛ برخی گفته‌اند که اسم او نرجس بوده، برخی دیگر صقیل، صیقل، حکیمه و... گفته‌اند. غالب عواجی نیز همین مطلب را در کتاب فرق معاصره، تکرار کرده است. ۲ - نقد و بررسی شبههاین شبهه از آن دسته شبهاتی است که واقعا باید به و هوش و ذکاوت طرح کننده آن آفرین گفت و او را به خاطر این کشف بزرگ تحسین کرد!! اگر این اختلافات جزئی بتواند اصل وجود افراد را زیر سؤال ببرد، اهل سنت برای اثبات وجود اشخاص زیادی دچار مشکل خواهند شد که در ادامه به برخی از آنها پرداخته خواهد شد. ۲.۱ - نام‌ها و القاب مادر امام زمانحَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ اِبْرَاهِیمَ بْنِ اِسْحَاقَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ: حَدَّثَنَا الْحَسَنُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ زَکَرِیَّا بِمَدِینَةِ السَّلَامِ قَالَ: حَدَّثَنَا اَبُو عَبْدِ اللَّهِ مُحَمَّدُ بْنُ خَلِیلَانَ قَالَ: حَدَّثَنِی اَبِی عَنْ اَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ غِیَاثِ بْنِ اَسِیدٍ قَالَ: وُلِدَ الْخَلَفُ الْمَهْدِیُّ (علیه‌السّلام) یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَاُمُّهُ رَیْحَانَةُ وَیُقَالُ لَهَا نَرْجِسُ وَیُقَالُ صَقِیلُ وَیُقَالُ سَوْسَنُ اِلَّا اَنَّهُ قِیلَ لِسَبَبِ الْحَمْلِ صَقِیلُ.... غیاث بن اسید گفت حضرت مهدی (عجّل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) روز جمعه متولد شد، نام مادرش ریحانه بود به او نرجس گفته می‌شد و بعضی گفته‌اند مادرش صیقل است و گفته‌اند که سوسن است؛ مگر این که برخی گفته‌اند به خاطر فرزندی که باردار بوده، صقیل (نورانی، روشن و براق) نامگذاری شده است. [۳]
الصدوق، ابوجعفر محمد بن علی بن الحسین (متوفای۳۸۱ه)، کمال الدین و تمام النعمة، ص۴۳۲، تحقیق:علی اکبر الغفاری، ناشر:مؤسسة النشر الاسلامی (التابعة) لجماعة المدرسین قم، ۱۴۰۵ه.
علامه مجلسی (رضوان‌الله‌تعالی‌علیه) در شرح جمله «قِیلَ لِسَبَبِ الْحَمْلِ صَقِیلُ» گفته است: بیان قوله الا انه قیل لسبب الحمل‌ای انما سمی صقیلا لما اعتراه من النور و الجلاء بسبب الحمل المنور یقال صقل السیف و غیره‌ای جلاه فهو صقیل و لا یبعد ان یکون تصحیف الجمال. منظور از جمله: «لِسَبَبِ الْحَمْلِ صَقِیلُ؛ چون به آن حضرت باردار بود او را صیقل نامیدند» روشنی و نوری بوده که از آن بانو به دلیل حمل نور امامت ساطع می‌شده است؛ همان‌طور وقتی می‌گویند «فلانی شمشیر را صیقل داد» به علت درخشش آن است، بعید نیست که منظور از جمله وصف جمال آن بانو باشد. [۴]
المجلسی، محمدباقر (متوفای ۱۱۱۱ه)، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، ج۵۱، ص۱۵، تحقیق:محمد الباقر البهبودی، ناشر:مؤسسة الوفاء - بیروت - لبنان، الطبعة:الثانیة المصححة، ۱۴۰۳ه - ۱۹۸۳م.
در برخی فرهنگ‌نامه‌ها گفته شده است: الصِّقَالَة. منسوب به جزیره سیسیل در ایتالیا این کلمه در زبان متداول رایج است. [۵]
مهیار، رضا (معاصر)، فرهنگ ابجدی، ص۵۵۶، ماده صقل.
طبق این معنا شاید بتوان گفت که چون آن بانو از روم و شاید جزیره سیسیل آمده بوده، به او صقیل می‌گفته‌اند. مناوی، از علمای برجسته اهل سنت، تصریح می‌کند که اسم او نرجس بوده است: واما امه فاسمها نرجس من اولاد الحواریین. اما اسم مادر آن حضرت نرجس از فرزندان حواریین حضرت عیسی بوده است. [۶]
المناوی، محمد عبدالرؤوف بن علی بن زین‌العابدین (متوفای ۱۰۳۱ه)، فیض القدیر شرح الجامع الصغیر، ج۶، ص ۲۷۷، ناشر:المکتبة التجاریة الکبری - مصر، الطبعة:الاولی، ۱۳۵۶ه.
آیا مادر امام عصر (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) حکیمه نام داشته است؟ حضرت حکیمه خاتون، عمه حضرت امام عسکری (علیه‌السّلام) در زمان ولادت امام عصر دایه آن حضرت بوده است؛ اما برخی در بین نام‌های مادر ایشان «حکیمه» را نیز اضافه کرده‌اند. محمد بن طلحه شافعی، یکی از علمای اهل سنت در کتاب مطالب السؤول ادعا می‌کند که برخی گفته‌اند یکی از نام‌های مادر امام زمان (عجّل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) حکیمه بوده است: وامه: ام ولد تسمی صقیل، وقیل: حکیمة، وقیل: غیر ذلک. [۷]
الشیخ کمال‌الدین محمد بن طلحة الشافعی (متوفای۶۵۲ه)، مطالب السؤول فی مناقب آل الرسول (علیه‌السّلام)، ص۳۱۲.
برخی از علمای شیعه نیز همین مطلب را به نقل از او در کتاب‌های خود آورده‌اند؛ از جمله مرحوم اربلی در کشف الغمه می‌نویسد: قال الشیخ کمال الدین بن طلحة رحمه الله الباب الثانی عشر فی ابی القاسم محمد الحجة بن الحسن الخالص... امه‌ام ولد تسمی صیقل وقیل حکیمة وقیل غیر ذلک. سید‌هاشم بحرانی در غایة المرام، سیدمحسن امین در اعیان الشیعه و... همین مطلب را از محمد بن طلحه شافعی نقل کرده‌اند. [۹]
البحرانی الموسوی، ابوالمکارم السید‌هاشم بن السید سلیمان بن السید اسماعیل (متوفای۱۱۰۷ه)، غایة المرام وحجة الخصام فی تعیین الامام من طریق الخاص والعام، ج۷، ص۱۳۵، تحقیق العلامة السید علی عاشور.
[۱۰]
الامام السید محسن الامین (متوفای۱۳۷۱ه)، اعیان الشیعة، تحقیق:حسن الامین، ج۲، ص۶۴، ناشر:دار التعارف للمطبوعات بیروت.
همان‌طور که ملاحظه شد، مصدر اصلی این نقل قول، کتاب مطالب السؤول محمد بن طلحه شافعی است و او هم برای این قول نه قائلی ذکر کرده و نه دلیلی آورده است؛ بنابراین ارزش استناد ندارد. به احتمال فراوان او نام عمه امام عسکری (علیه‌السّلام) را که در زمان تولد امام عصر (عجّل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) دایه آن حضرت بوده، در روایات ولادت دیده و بین نام مادر و دایه آن حضرت خلط کرده است. ۲.۲ - نام‌های متعدد زنان در صدر اسلاماختلاف در اسم مادر امام زمان (عجّل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) هرگز نمی‌تواند اصل ولادت آن حضرت را زیر سؤال ببرد؛ چرا که در گذشته، داشتن نام‌های متعدد در میان مردم کاملا مرسوم بوده است. برخی توسط پدر نامگذاری می‌شدند؛ اما مادران اسم دیگری را برای او انتخاب می‌کردند؛ دختران وقتی ازدواج می‌کردند؛ خانواده شوهر اسم جدیدی برای او انتخاب می‌کردند؛ چنانچه تا امروز این مساله در برخی از کشورهای اسلامی مرسوم است. برخی از افراد علاوه بر نام، القاب متعددی داشتند که آیندگان به اشتباه این القاب را اسم‌های متعدد آنها فرض کرده‌اند. مثلا حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها)، تنها دختر رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از کسانی است که نام‌ها و القاب متعددی داشته است؛ از جمله: زهرا، فاطمه، صدیقه، مرضیه، راضیه، زکیه، طاهره، طیبه، مطهره، ریحانه، محدثه، کامله، فاضله... زنان دیگری را نیز می‌توان در صدر اسلام پیدا کرد که نام‌های متعددی داشته‌اند. ابن‌اثیر در اسد الغابه می‌نویسد: سُهَیمة امراة رِفاعَةَ القُرَظی. وقد تقدم ذکرها فی رِفَاعَةَ، وفی عبد الرحمن بن الزبیر. وقیل: اسمها تمیمة، وقیل: عائشة. سهمیه همسر رفاعه... برخی گفته‌اند که اسم تمیمه و بعضی گفته‌اند که عائشه بوده. [۱۱]
ابن‌اثیر الجزری، عز الدین بن الاثیر ابی الحسن علی بن محمد (متوفای۶۳۰ه)، اسد الغابة فی معرفة الصحابة، ج۷، ص۱۵۶.
و نیز می‌نویسد: فَاطِمَةُ بنتُ حَمزة بن عبد المطلب القُرَشیة الهَاشِمیة ابنة عم النبی. وقیل: اسمها اُمامة. وقیل: عُمارة. قاله ابو نعیم، وتکنی اُم الفضل. فاطمه دختر حمزه بن عبدالمطلب (علیه‌السّلام) دختر عموی پیامبر، بعضی گفته‌اند اسم او امامه بود و دیگر گفته که عماره بوده. این سخن را ابونعیم گفته است. [۱۲]
ابن‌اثیر الجزری، عز الدین بن الاثیر ابی‌الحسن علی بن محمد (متوفای۶۳۰ه)، اسد الغابة فی معرفة الصحابة، ج۷، ص۲۱۴.
و همچنین در شرح حال ارقم بن ابی‌الارقم می‌نویسد: الارْقَم بن ابی الارْقَم: واسم ابی الارقم عبد مناف بن اسد بن عبدالله ابن عمر ابن مخزوم القرشی المخزومی، وامه امیمة بنت عبد الحارث، وقیل اسمها: تماضر بنت حُذَیْم من بنی سهم، وقیل اسمها: صفیة بنت الحارث بن خالد بن عمیر بن غُبْشَان الخزاعیة... ارقم بن ابی‌الارقم... نام مادرش امیمه دختر عبدالحارث بوده. برخی نام مادرش را تماضر بن حذیم، برخی دیگر صفیه بنت الحارث گفته‌اند. [۱۳]
ابن‌اثیر الجزری، عزالدین بن الاثیر ابی الحسن علی بن محمد (متوفای۶۳۰ه)، اسد الغابة فی معرفة الصحابة، ج۱، ص۱۸۷.
۲.۳ - نام ابوبکر و نام مادر اوعلمای اهل سنت درباره نام مادر ابوبکر و اسم خود او دچار اختلاف شده‌اند، ابن‌اثیر جزری در کتاب اسد الغابه در شرح حال ابوبکر می‌نویسد: واُمه اُم الخَیْر سَلْمَی بنت صخر بن عامر بن کعب بن سعد بن تیم بن مرة، وهی ابنة عَمّ ابی قحافة، وقیل: اسمها: لیلی بنت صخر بن عامر. قاله محمد بن سعد، وقال غیره: اسمها سلمی بنت صخر بن عامر بن عمرو بن کعب بن سعد بن تَیْم. وهذا لیس بشیءٍ؛ فانها تکون ابنةَ اخیه، ولم تکن العربُ تنکح بنات الاخوة. والاول اصح.... وقد اختلف فی اسمه، فقیل: کان عبدَ الکعبة فسماه رسول الله صلی الله علیه وسلّم عبدالله. وقیل: ان اهله سموه عبدالله. ویقال له: عتیق ایضاً. نام مادر ابوبکر‌ام الخیر دختر صخر بن عامر بن کعب که دختر عمه ابوقحافه می‌شده بوده، برخی گفته‌اند که اسم او لیلی بن صخر بوده، این مطلب را محمد بن سعد گفته، دیگران گفته‌اند که اسم مادر ابوبکر سلمی دختر صخر دختر عامر بن عمر بوده؛ ولی این سخن بی ارزشی است؛ چرا که او دختر برادر ابوقحافه بوده و در عرب رسم نبوده که کسی با دختر برادرش ازدواج کند، دیدگاه اول صحیح‌تر است. و همچنین درباره نام خود ابوبکر اختلاف شده است؛ برخی گفته‌اند که اسم او عبدالکعبه بوده؛ پس رسول خدا او را عبدالله نامید، برخی گفته‌اند که خانواده‌اش او را عبدالله نامیدند؛ و گفته شده که اسم او عتیق نیز بوده است. [۱۴]
ابن‌اثیر الجزری، عز الدین بن الاثیر ابی الحسن علی بن محمد (متوفای۶۳۰ه)، اسد الغابة فی معرفة الصحابة، ج۳، ص۳۱۰.
نکته جالب در گفته ابن‌اثیر این است که می‌گوید: برخی گفته‌اند مادر ابوبکر دختر عمویش بوده؛ یعنی ابوقحافه با دختر برادرش ازدواج کرده است؛ اما در ادامه این نظر را بی‌ارزش دانسته و می‌گوید که در عرب چنین چیزی نبوده است؛ ولی این گفته ابن‌اثیر قانع‌کننده نیست؛ چرا که ادعایی است بدون دلیل و بلکه دلیل بر خلاف آن وجود دارد. طبرانی در معجم الکبیر می‌نویسد: حدثنا محمد بن عَمْرِو بن خَالِدٍ الْحَرَّانِیُّ حدثنی ابی ثنا بن لَهِیعَةَ عن ابی الاَسْوَدِ عن عُرْوَةَ قال ابو بَکْرٍ الصِّدِّیقُ اسْمُهُ عبد اللَّهِ بن عُثْمَانَ بن عَامِرِ بن عَمْرِو بن کَعْبِ بن سَعْدِ بن تَیْمِ بن مُرَّةَ شَهِدَ بَدْرًا مع رسول اللَّهِ صلی اللَّهُ علیه وسلم وَاُمُّ ابی بَکْرٍ رضی اللَّهُ عنه اُمُّ الْخَیْرِ سَلْمَی بنتُ صَخْرِ بن عَامِرِ بن عَمْرِو بن کَعْبِ بن سَعْدِ بن تَیْمِ بن مُرَّةَ بن کَعْبِ بن لُؤَیِّ بن غَالِبِ بن فِهْرِ بن مَالِکٍ. از عروه نقل شده است که اسم ابوبکر، عبدالله بن عثمان بن عامر بن عمرو بود، در جنگ بدر به همراه رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) حضور داشت، و مادرش سلمی بنت صخر بن عامر بن عمرو... نام داشت. [۱۵]
الطبرانی، ابوالقاسم سلیمان بن احمد بن ایوب (متوفای۳۶۰ه)، المعجم الکبیر، ج۱، ص۵۱، تحقیق:حمدی بن عبدالمجید السلفی، ناشر:مکتبة الزهراء - الموصل، الطبعة:الثانیة، ۱۴۰۴ه - ۱۹۸۳م.
طبرانی بعد از نقل این روایت می‌گوید: رواه الطبرانی واسناده حسن. این روایت را طبرانی نقل کرده و سند آن حسن است. [۱۶]
الهیثمی، ابوالحسن علی بن ابی‌بکر (متوفای ۸۰۷ ه)، مجمع الزوائد ومنبع الفوائد، ج۹ص ۴۰، ناشر:دار الریان للتراث/ دار الکتاب العربی - القاهرة، بیروت - ۱۴۰۷ه.
پس طرفداران خلیفه برای اثبات این مطلب که مادر ابوبکر دختر عمویش نبوده، به دنبال دلیل بهتر و قانع‌کننده‌تری باشند. به هر حال طبق این نقل، مادر ابوبکر و خود او نام‌های متعددی داشته‌اند؛ آیا بر این اساس می‌توان گفت که اصلا ابوبکر وجود خارجی نداشته؟ ۲.۴ - نام ابوهریره و نام پدرشیکی از جالب‌ترین و عجیب‌ترین اختلاف در نام‌ها، اختلاف در نام ابوهریره و نام پدر او است که شاید به بیش از سی نام برای خود او و نام پدرش ذکر کرده‌اند. ما به جهت اختصار فقط این مطلب را از کتاب تقریب التهذیب ابن‌حجر عسقلانی نقل می‌کنیم: ابو هریرة الدوسی الصحابی الجلیل حافظ الصحابة اختلف فی اسمه واسم ابیه قیل عبد الرحمن بن صخر وقیل بن غنم وقیل عبدالله بن عائذ وقیل بن عامر وقیل بن عمرو وقیل سکین بن ودمة بن‌هانئ وقیل بن مل وقیل بن صخر وقیل عامر بن عبد شمس وقیل بن عمیر وقیل یزید بن عشرقة وقیل عبد نهم وقیل عبد شمس وقیل غنم وقیل عبید بن غنم وقیل عمرو بن غنم وقیل بن عامر وقیل سعید بن الحارث هذا الذی وقفنا علیه من الاختلاف فی ذلک... درباره نام ابوهریره و نام پدرش اختلاف شده است: ۱. عبدالرحمن بن صخر؛ ۲. عبدالرحمن بن غنم؛ ۳. عبدالله بن عائذ؛ ۴. عبدالله بن عامر؛ ۵. عبدالله بن عمر؛ ۶. سکین بن ودمة بن‌هانی؛ ۷. سکین بن مل؛ ۸. سکین بن صخر؛ ۹. عامر بن عبدالشمس؛ ۱۰. عامر بن عمیر؛ ۱۱. یزید عشرقه؛ ۱۲. یزید بن عبد نهم؛ ۱۳. یزید بن عبد شمس؛ ۱۴. یزید بن غنم؛ ۱۵. عبید بن غنم؛ ۱۶ عمرو بن غنم؛ ۱۷. عمرو بن عامر؛ ۱۸. سعید بن الحارث. این‌ها اسم‌هایی بودند که بنده توانستم به آن دسترسی پیدا کنم. [۱۷]
العسقلانی الشافعی، احمد بن علی بن حجر ابوالفضل (متوفای۸۵۲ه)، تقریب التهذیب، ج۱، ص۶۸۰، رقم:۸۴۲۶، تحقیق:محمد عوامة، ناشر:دار الرشید - سوریا، الطبعة:الاولی، ۱۴۰۶ - ۱۹۸۶.
و در دیگر کتاب خود می‌نویسد: وقد اختلف فی اسمه اختلافا کثیرا قال بن عبد البر لم یختلف فی اسم فی الجاهلیة والاسلام مثل ما اختلف فی اسمه اختلف فیه علی عشرین قولا قلت وسرد بن الجوزی فی التلقیح منها ثمانیة عشر وقال النووی تبلغ اکثر من ثلاثین قولا قلت وقد جمعتها فی ترجمته فی تهذیب التهذیب فلم تبلغ ذلک ولکن کلام الشیخ محمول علی الاختلاف فی اسمه وفی اسم ابیه معا. درباره نام ابوهریره اختلاف شدیدی شده است؛ ابن‌عبدالبر گفته: در زمان جاهلیت و بعد از اسلام درباره نام هیچ کسی به‌اندازه نام ابوهریره اختلاف نشده؛ تا جائی که در این‌باره بیش از بیست قول نقل شده است، ابن‌جوزی در کتاب التلقیح هیجده نام را شمرده است، نووی گفته: درباره نام او بیش از سی نظر وجود دارد. من می‌گویم: من در شرح حال ابوهریره این نام‌ها را جمع کردم؛ ولی به این حد نرسید؛ و لکن ممکن است که کلام نووی بر اختلاف درباره اسم خود او و اسم پدرش حمل کرد. [۱۸]
العسقلانی الشافعی، احمد بن علی بن حجر ابوالفضل (متوفای۸۵۲ ه)، فتح الباری شرح صحیح البخاری، ج۱، ص۵۱، تحقیق:محب‌الدین الخطیب، ناشر:دار المعرفة - بیروت.
البته اختلافات بسیاری دیگر نیز می‌توان لیست کرد؛ مثل نام ام المؤمنین ام‌حبیبه، ام المؤمنین ام‌سلمه و... که اختلاف درباره نام آنها در کتاب‌های تاریخی و رجالی آمده است؛ ولی ما به جهت اختصار به همین‌اندازه اکتفا می‌کنیم. ۳ - نتیجهنامهای متعدد حضرت نرجس خاتون، هرگز نمی‌تواند اصل ولادت فرزند گرامی آن حضرت را خدشه‌دار کند و زیر سؤال ببرد، اگر فرضیه درست باشد، اهل سنت نمی‌توانند اصل وجود ابوبکر را که هم در نام مادرش و هم در نام خودش اختلاف وجود دارد ثابت کنند. همین قاعده درباره ابوهریره و دیگران نیز صدق می‌کند. ۴ - پانویس۵ - منبعموسسه ولیعصر، برگرفته از مقاله «آیا نام‌های متعدد حضرت نرجس (س) دلیل بر عدم تولد حضرت مهدی (عج) است؟». رده‌های این صفحه : مقالات مؤسسه ولیعصر
|